373 lata temu – 15 sierpnia 1649 roku miała miejsce bitwa pod Zborowem. Gdy wojska koronne pod wodzą króla Jana Kazimierza maszerowały na odsiecz obleganemu Zbarażowi (temat znany dzięki powieści i filmowi „Ogniem i mieczem”), zostały niespodziewanie zaatakowane przez Tatarów i Kozaków pod Zborowem. Tam – według przekazów - życie władcy ocalił Stanisław „Rewera” Potocki – pradziadek właściciela pałacu – Eustachego.

Upamiętniająca to wydarzenie rzeźba Kozaka (świadczy o tym osełec na łysej głowie) – półnagiego, spętanego jeńca znajduje się po prawej stronie głównego ryzalitu korpusu głównego pałacu od strony dziedzińca honorowego. Po lewej widzimy jedynie nogę z łańcuchem – to pozostałość postaci Turka.

Przodkowie Marianny z Kątskich Potockiej – Stanisław Antoni Szczuka (dziadek) oraz Marcin Kątski (pradziadek) brali udział w walkach przeciw Turkom. Marcin Kątski uczestniczył we wszystkich kampaniach Jana Sobieskiego, walnie przyczyniając się do jego sukcesów, m.in. pod Chocimem (1673) i Wiedniem (1683). Jako jedyny dowódca artylerii z wojsk sprzymierzonych zdołał przeprowadzić 28 dział przez góry Lasu Wiedeńskiego i użyć ich w bitwie, co walnie przyczyniło się do tryumfu nad Turkami oblegającymi stolicę Austrii.

Trudno powiedzieć, kiedy zniknęła rzeźba tureckiego jeńca (widnieje ona na przedwojennych fotografiach), ale warto zauważyć podobieństwo rzeźby Kozaka do tych, jakie znajdują się w Katedrze Wawelskiej w kompozycjach przedstawiających tryumfy Jana III Sobieskiego i Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

To tylko jeden z elementów militarnego wątku w rzeźbach Jana Chryzostoma Redlera zdobiących Pałac Potockich.

Temat militarny, heroiczny był ważny dla właściciela pałacu nie tylko ze względu na przeszłość rodów. Eustachy Potocki również pełnił ważne funkcje wojskowe – ostatecznie awansował do stopnia generała artylerii litewskiej.

Wątek militarno - heroiczny już na bramie zachodniej otwierają rzeźby: alegoria Architektury Wojskowej i panoplia – rzeźby o charakterze militarnym. Od północy jest to kask z pióropuszem i sztandar oparty o pień drzewa, od południa – bęben wojskowy i sztandar.

Nad bramą zachodnią mamy dwie postacie kobiet – dojrzałych, pełnych wdzięku, w wyszukanych pozach, ubranych w bogato udrapowane suknie. Symbolizują one Architekturę Cywilną (od północy) i Architekturę Wojskową (od południa). Architektura Wojskowa stoi obok modelu baszty, na nim wsparty jest plan twierdzy bastionowej, towarzyszy jej putto siedzące na cokole, z otwartą książeczką.

Wieża na narożach ma dekoracje w formie panopliów (złożonych z elementów broni i uzbrojenia ochronnego). Są tam kirysy (napierśniki), szyszaki, antyczne kaski z pióropuszem, gałęzie palmowe. Takie dekoracje zdobią również tzw. żelazną bramę – główny wjazd na dziedziniec honorowy od strony zachodniej.

Niezwykle ciekawą i wymowną dekorację od strony dziedzińca tworzą cztery kompozycje przedstawiające mitycznego boga zwycięstwa - Herkulesa. Był on mitycznym herosem, który za niezawinioną zbrodnię na własnej rodzinie został skazany przez wyrocznię delficką na wykonanie 12 niewykonalnych prac. Wśród nich były cztery przedstawione w rzeźbach Redlera, umieszczonych na bramach radzyńskiego pałacu. Zachodnią bramę zdobią sceny walki z Cerberem (psem strzegącym wejścia do Hadesu) oraz z Hydrą (wężem o wielu głowach, któremu po odcięciu jeden głowy wyrastało kilka nowych). Po przeciwnej stronie dziedzińca, nad bramą wschodnią mamy dwie kolejne grupy z Herkulesem. Z lewej strony Herkules rozrywa paszczę Lwa Nemejskiego (jego skóry nie mogło przebić żadne ostrze, można go było go udusić, jego skóra chroniła przed wszelkimi ostrzami), a z prawej – skręca łeb Bykowi Kreteńskiemu (zwierzę z powodu zesłanego nań przez Posejdona szaleństwa pustoszyło Kretę, tratowało pola i sady, paląc wszystko buchającym z nozdrzy ogniem) .

Rzeźby te to symbole niezwykłego heroizmu, siły i męstwa, zwycięstwa nad niezwyciężonymi potworami; pokazują potęgę Rzeczypospolitej, przywołują zwycięstwa Polaków nad Rosją, Szwecją, Turkami i Tatarami, w których swój udział mieli przedstawiciele rodów właścicieli.

 

Rzeźba Kozaka

 

Architektura Wojskowa

 

Herkules pokonujący Cerbera