31 marca 1468 przywilejem nadanym przez Kazimierza Jagiellończyka Radzyń został lokowany na prawie magdeburskim. Od tego momentu liczy się jego historia. Nadanie praw miejskich zawdzięczamy Grotowi z Ostrowa, dzierżawiącemu tutejsze włości zaledwie kilkanaście lat (1460-1473). Zapisał się on z tej racji złotymi zgłoskami w dziejach naszej miejscowości, choć tak krótko nią władał.
Co było przed Grotem?
Z przedstawieniem początków Radzynia jest poważny problem, który wynika ze skomplikowanego i długotrwałego procesu kształtowania się miejscowości i związanego z nim nazewnictwa. Na ziemiach obecnego Radzynia pojawia się w średniowieczu kilka nazw: Białka Niżna, Kozirynek, Radzików, Radzyń, Budzyn. Każda z nich oznaczała kiedyś odrębny ośrodek osadniczy. Zwróćmy uwagę, jakie zagęszczenie miejscowości istniało wówczas na stosunkowo niewielkim terenie! Z czasem zintegrowały się one w jeden organizm administracyjny, ale też "zrosły się" w przestrzeni, tworząc współczesny Radzyń.
Najstarszy przekaz z 1415 roku informuje o przekazaniu przez Władysława Jagiełłę "pustkowia nad Białką" Mikołajowi Cebulce, ale też wspomniani są tam wcześniejsi właściciele - "Kozietuła i Łoś", którzy jednak nie pozostawili po sobie nic trwałego oprócz tej wzmianki historycznej. No, może jeszcze nazwę Kozirynek.
Mikołaj Cebulka już w 1415 roku rozpoczął proces lokacyjny wiosek na tym terenie. W 1430 roku lokował wieś pod nazwą Białka Niżna, która później nazwana została Kozimrynkiem. Jedni badacze wywodzą tę ostatnią nazwę od wspomnianego Kozietuły, inni wskazują, że musiał tu istnieć ośrodek targowy na ruchliwym szlaku, którym przeganiano bydło z Podola i Rusi w kierunku Łukowa.
Prawa miejskie – polskie i magdeburskie
28 października 1465 r. podkomorzy lubelski i starosta kazimierski Grot z Ostrowa (Ostrów to miejscowość położona na północ od Parczewa) herbu Rawicz, czyli panna na niedźwiedziu - ówczesny dzierżawca dóbr królewskich, przywilejem wydanym w Kazimierzu dokonał lokacji miasta opartego o prawo polskie. Miasto powstało na płaskowzgórzu pokrytym dużymi lasami i bagnami. Jego położenie określono jako "puste miejsce przy wsi Biała zwane Radzików należące do króla i będące w dzierżawie" (Grażyna Michalska, „Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja” – „Historia” s. 12, w „Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja”). Zatem lokacja dotyczyła terenu, gdzie obecnie znajduje się centrum miasta m.in. ulica Ostrowiecka. Nie zachował się akt lokacyjny, jego treść znamy z potwierdzenia wydanego przez Zygmunta Augusta w 1544 roku.
31 marca 1468 roku Kazimierz Jagiellończyk przeniósł lokację miasta zwanego Radzyń alias Kozirynek na prawo magdeburskie – na wzór Lublina. Od tej daty liczymy historię miasta – Radzynia.
Uzyskanie praw miejskich stało się powodem szybkiego rozwoju miejscowości. Przywilej upraszczał drogę urzędową, dawał prawo odbywania targów tygodniowych i dwóch jarmarków w roku oraz zwalniał mieszkańców na 20 lat od podatków.
Radzyń miał bardzo korzystne położenie: między Łukowem, gdzie znajdował się punkt graniczny Polski i Litwy, a Parczewem, gdzie od 1413 roku odbywały się zjazdy koronno - litewskie; położony był przy ważnych szlakach handlowych.
Włodarzowanie Grota nie trwało długo. Najstarszy zachowany dokument z dziejów miasta nosi datę 1473 i informuje o przekazaniu dzierżawy Dominikowi Kazanowskiemu, który przejął ją z rąk Mikołaja Minorka z Ostrowa.
Nieznane są bardziej szczegółowe informacje o Grocie, któremu Radzyń zawdzięcza prawa miejskie, pamięć o nim jest jednak w Radzyniu pielęgnowana: główna ulica na jego cześć nosi nazwę Ostrowiecka, o czym informuje tablica umieszczona na południowej ścianie budynku przy Ostrowieckiej 32 (aktualnie znajduje się w nim siedziba banku PKO BP), jego imię przyjęło wychodzące w Radzyniu pismo społeczno - kulturalne „Grot”.
„Wesół i szczęśliwy radzyniaczek ci ja”? - czyli co znaczy nazwa naszego miasta
W średniowieczu nazwy miejscowości bardzo często miały charakter dzierżawczy - oznaczały ich przynależność do kogoś. Możemy je rozpoznać po przyrostku -ów, -n, -ń lub zmiękczonej ostatniej głosce (Piotrków od imienia Piotr, Henryków – od Henryk, Anielin – od Aniela). Problem z rozpoznaniem nazwy właściciela pojawia się często, gdyż część imion używanych w średniowieczu została zapomniana. Tu możemy wymienić szereg nazw miejscowości, począwszy od Krakowa (gród Kraka), przez Warszawę (gród Warsza), Lublin, którego właścicielem był Lubel, Częstochowę – gród Czestocha itd.
Skąd więc Radzyń? Jak wynika z dokumentu lokacyjnego, pierwotnie na miejscu dzisiejszego centrum miasta była "pustka zwana Radzików", potem – w roku 1539 w dokumentach pojawia się nazwa Radzin, w 1580 – oppidum Radzyn. Formy te mają rdzeń Rad-, który do dziś przetrwał w imieniu Radosław, a dawniej funkcjonował w imionach Radomił, Radociech, Radzik. Co on oznacza? Rad to zadowolony, wesoły, szczęśliwy. Takie znaczenie miało też imię Radza, forma dzierżawcza od tego imienia to Radzyn. Z czasem ostatnia głoska uległa zmiękczeniu i w ten sposób powstał Radzyń (podobnie jak Wieluń, Wohyń).
Wynika z powyższego, że Radzyń był własnością człowieka, którego imię oznaczało radość, zadowolenie, szczęście. Czy można stąd wysnuć wniosek, że Radzyń - to miasto wesołe, szczęśliwe?...
A skąd się wziął Radzyń Podlaski? Ta forma nazwy to tzw. zestawienie syntaktyczne. Druga część nazwy odróżnia nasze miasto od innych miejscowości o tej samej nazwie. W Polsce są dwa miasta i cztery wioski nazywające się Radzyń. Dlaczego jednak Podlaski? Historycznie należeliśmy do ziemi łukowskiej, która była zaliczana do Małopolski. Druga część nazwy pojawia się w XIX wieku. Ma ona uzasadnienie geograficzne (Radzyń leży na Nizinie Południowopodlaskiej) oraz historyczne. W 1816 roku w okresie Królestwa Kongresowego utworzono województwo podlaskie ze stolicą w Siedlcach, w 1818 roku – diecezję podlaską ze stolicą w Janowie Podlaskim. Fakty te wpłynęły na zaliczenie terenów obecnych powiatów: radzyńskiego, bialskiego, łukowskiego, parczewskiego i włodawskiego do Podlasia, choć pierwotnie Podlasie były to tereny położone nad Bugiem z Drohiczynem, Mielnikiem i Bielskiem Podlaskim.
Skąd przywędrował niedźwiedź do herbu Radzynia?
Statut Miasta Radzyń Podlaski stanowi: "Herbem miasta jest wizerunek białego niedźwiedzia kroczącego w lewo, w czerwonym polu".
Niedźwiedź w herbie towarzyszy naszemu miastu od zarania – choć nie zawsze był sam i na czerwonym tle kroczył w lewą stronę. Wszak założyciel miasta - Grot z Ostrowa pieczętował się herbem Rawicz, który przedstawiał pannę na niedźwiedziu. W zmienionej formie – już jako biały niedźwiedź stojący przy dębie, na czerwonym tle – pojawia się na przywileju Jana III Sobieskiego lokującym Nowe Miasto (1690). W albumie heraldycznym miast Królestwa Polskiego (1847) mamy i herb Radzynia - biały niedźwiedź stoi na tylnych łapach na złotym tle.
Warto podkreślić, że w historii miasta pojawiły się też inne motywy. Skaczący jeleń (Brochwicz) był herbem rodziny Kątskich, z której pochodziła Marianna Potocka. Obecnie możemy go oglądać na pałacu – na szczycie wschodniej wieży, w rzeźbie nad ryzalitem w skrzydle zachodnim (dawne wejście do biblioteki) czy w kompozycjach heraldycznych. Obok jelenia mamy dwuipółramienny krzyż – to Pilawa, herb Potockich. Z tej rodziny pochodziła Konstancja Szczuczyna, ale przede wszystkim był to herb, którym pieczętował się Eustachy Potocki.
Obecny herb ma elementy herbu założyciela miasta (niedźwiedź) oraz takie kolory, jak w dokumentach miejskich z okresu rządów Jana III Sobieskiego.
