"Dzięki działalności m.in. Stanisława Kostki Potockiego i Ignacego Potockiego Polska jako pierwszy kraj w Europie otrzymała nowoczesną konstytucję" – czytamy w Wikipedii.
Obaj bracia związani byli z Radzyniem: Ignacy Potocki urodził się w Radzyniu, jego brat przez pewien czas dziedziczył radzyński pałac. Spędzali tu wiele czasu, szczególnie w okresie powstawania Ustawy majowej. Nie bez powodu więc obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja w naszym mieście są ważnym wydarzeniem i mają szczególną oprawę. Spójrzmy w kierunku Pałacu Potockich. Być może w pomieszczeniach naszej "perły" powstawały fragmenty będącej pierwszą w Europie, a drugą w świecie Ustawą Zasadniczą.
Tradycje rodzinne
Marianna i Eustachy Potocki pobrali się w roku 1741, za gniazdo rodu wybrali Radzyń, dlatego podjęli dzieło przebudowy pałacu, tak aby stanowił godną siedzibę. Oboje pochodzili z rodzin, które zasłynęły patriotyzmem, ich przodkowie odznaczyli się w walkach w obronie Ojczyzny. Ona - wnuczka Stanisława Antoniego Szczuki - uczestnika odsieczy wiedeńskiej, sekretarza Jana III Sobieskiego, on - prawnuk Stanisława "Rewery" Potockiego, który ocalił życie królowi Janowi Kazimierzowi w bitwie z Kozakami pod Zborowem (15 sierpnia 1649 roku). Upamiętnienie zasług przodków znalazło wyraz w rzeźbach zdobiących ryzalit główny pałacu od strony dziedzińca: po prawej stronie znajdziemy tam rzeźbę związanego Kozaka, rzeźba Turka się nie zachowała, pozostała po niej tylko noga z łańcuchem.
Eustachy Potocki – jeden z najzamożniejszych ludzi w Rzeczypospolitej, przyjaciel Augusta III, piastował szereg ważnych urzędów: w 1749 został marszałkiem Trybunału Koronnego, w 1754 – mianowano go cześnikiem koronnym, a w 1759 r. - generałem artylerii litewskiej; był nawet jednym z poważniejszych kandydatów na króla Rzeczypospolitej.
Wychowanie patriotyczne
Swoje dzieci Potoccy wychowywali w duchu patriotyzmu i zaangażowania w sprawy państwa. Pięciu ich synów było uczniami Collegium Nobilium - nowoczesnej szkoły synów magnackich i bogatej szlachty założonej w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego (1740 r.), wspieranej przez Potockich. Celem szkoły było kształcenie młodego pokolenia Polaków w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju i wychowywanie uczniów na przyszłą elitę społeczeństwa.
Nauka w Collegium Nobilium trwała 8 lat, był więc czas nie tylko na kształcenie, ale i wychowywanie. Warto dodać, że Radzyń był ulubionym miejscem wakacyjnego odpoczynku młodych Potockich, w tym Stanisława Kostki i Ignacego, współtwórców Konstytucji 3 maja.
W czasie, gdy formułowano jej poszczególne artykuły, Marianna i Eustachy już nie żyli (zmarli oboje w lutym 1768 r.). Podczas trwających latami działów majątku, pałac trzykrotnie zmieniał właścicieli (najpierw był nim najstarszy z braci Potockich - Kajetan, potem najwybitniejszy - Kostka Potocki, następnie - także w dobie Sejmu Wielkiego – Jan). Ignacy w wyniku działów rodzinnych został właścicielem Kurowa (obecnie powiat puławski).
W tym czasie Ignacy oraz Stanisław Kostka byli czołowymi postaciami w życiu publicznym kraju i należeli do grona najbardziej czynnych działaczy Stronnictwa Patriotycznego w dobie Sejmu Wielkiego, zaangażowanych w prace nad Ustawą Zasadniczą i reformy kraju, szczególnie dotyczące oświaty.
Bracia Potoccy w dobie Sejmu Wielkiego
Urodzony w Radzyniu Ignacy Potocki na Sejmie Rozbiorowym (1773-75) został członkiem Komisji Edukacji Narodowej. Był nim przez 21 lat (1773-1794). Na zlecenie KEN w roku 1774 opracował projekt reform szkolnictwa średniego, którego wynikiem był Przepis na szkoły wojewódzkie, był też inicjatorem i przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (1775-1788). Posłował na Sejm Wielki.
Stanisław Kostka od 1782 był posłem i członkiem Rady Nieustającej, autorem Zasad do poprawy rządu oraz Projektu do reformy rządu. W dobie Sejmu Wielkiego zasłynął jako znamienity mówca, badacze doliczyli się około 300 wystąpień sejmowych.
Obaj bracia Potoccy brali udział w wydarzeniach, które doprowadziły do uchwalenia Ustawy Zasadniczej, Stanisław Kostka był jednym z założycieli, członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Obaj bracia są autorami "O ustanowieniu i upadku Konstytucji Trzeciego Maja".
Warto dodać, że podobnie jak brat, wielką wagę przykładał do kształcenia i wychowania młodzieży, zaangażował się w działalność oświatową, przyczynił się do rozbudowy szkolnictwa, szczególnie elementarnego, ale także do powstania Uniwersytetu Warszawskiego. W lutym 1807 r. został Prezesem Izby Edukacyjnej w Komisji Rządzącej, od 1810 r. był dyrektorem Edukacji Narodowej. W Królestwie Kongresowym przyjął kierownictwo Wydziału Oświecenia Narodowego Rządu Tymczasowego (później Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego).
Radzyń był dobrym miejscem na tworzenie zapisów Konstytucji
Radzyń miał dogodne położenie między Warszawą a Lublinem, był reprezentacyjną siedzibą rodu i często gościł wybitne osobistości z kręgu rodziny i znajomych Potockich. Jest w dużej mierze prawdopodobne, że osoby tak zaangażowane w życie publiczne jak Ignacy i Stanisław Kostka w okresie ożywionych dyskusji i działań zmierzających do zreformowania kraju, dyskutowały o tym w komnatach pałacu, który był miejscem spotkań rodzinnych i towarzyskich. Ponadto tu znajdowała się olbrzymia biblioteka, której zbiory bez wątpienia były pomocne w pracach nad Ustawą Zasadniczą. I jeszcze jeden ważny argument, który przytacza Stanisław Jarmuł w „Szkicach z dziejów Radzynia Podlaskiego i byłego powiatu radzyńskiego”: „Tutaj [twórcy Konstytucji 3 maja] czuli się bezpieczni i mogli spokojnie dyskutować nad projektem przyszłej ustawy majowej. Szpiedzy rosyjskiego ambasadora penetrujący działalność sejmowego stronnictwa patriotycznego raczej do Radzynia nie docierali”.
Mamy więc podstawy sądzić, że radzyński Pałac Potockich był świadkiem dyskusji nad zapisami Konstytucji 3 maja, a może powstawania niektórych jej zapisów.
