W lutym 1768 roku zmarli ówcześni właściciele radzyńskiego pałacu – Marianna i Eustachy Potocki. Ona odeszła do Pana 20 lutego, on – pięć dni później. Pogrzeb odbył się 6 marca w Warszawie. Nagrobek małżonków, według projektu Jakuba Fontany, znajduje się w kościele oo. Jezuitów na ul. Senatorskiej w Warszawie.

Za ich czasów Radzyń był małą metropolią, punktem rozpoznawalnym na kulturalnej mapie Europy (prof. Małgorzata Grupa). Niestety, złoty okres Radzynia nie trwał długo. Po przedwczesnej śmierci małżonków dalsze losy rodziny i Polski nie pozwoliły rezydencji i miastu powrócić do dawnej świetności i roli, jaką pałac pełnił w II połowie XVIII wieku.

..miała Rzeczpospolita...niebywałe szczęście ze skojarzenia tego małżeństwa"

Marianna z Kątskich Potocka (1722-1768) wnuczka Stanisława Antoniego Szczuki, wcześnie osierocona była jedyną spadkobierczynią rozległych dóbr, które czyniły z niej najbogatszą pannę ówczesnej Rzeczypospolitej. W 1741 r. poślubiła Eustachego Potockiego (1720-1768) starostę tłumackiego, późniejszego generała artylerii litewskiej, marszałka Trybunału Koronnego i cześnika koronnego.

„...miała Rzeczpospolita, w tym trudnym wieku, jakim był wiek XVIII, niebywałe szczęście ze skojarzenia tego małżeństwa, które tak wiele dobrego wniosło do kultury polskiej" – czytamy na stronie Związku Rodu Kątskich ( http://sanok.xyz/katski/?page_id=118 ) i dalej: „Współczesne badania historyczno-kulturowe ujawniają, że radzyńskie małżeństwo Eustachego i Marianny z Kąckich Potockich należało do najbardziej światłych rodzin ówczesnej Rzeczpospolitej, zainteresowanych problematyką kulturowo-artystyczną małżeństw XVIII wieku” .

Marianna i Eustachy Potoccy byli wzorcową parą ówczesnej Rzeczypospolitej, o aspiracjach intelektualnych i artystycznych, szlachetną, sponsorującą ważne dzieła rozpoczynającej się epoki oświecenia (np. Collegium Nobilium, gdzie wykształcenie pobierało pięciu ich synów). Łączyła ich głęboka, wierna i płodna miłość co było rzadkością w zepsutej moralnie epoce. Małżonkowie dochowali się córki (Cecylia Urszula) oraz siedmiu synów, w których do wieku dojrzałego dożyło pięciu (Kajetan, Ignacy Roman, Jerzy Michał oraz Jan Nepomucen Eryk i Stanisław Kostka). Dwóch synów Potockich stało się filarami epoki oświecenia, czołowymi postaciami w życiu publicznym. Byli to: urodzony w Radzyniu Ignacy Potocki (1750-1809) oraz Stanisław Kostka (1755-1821). Obaj zaangażowali się w reformy państwa, także w podejmowane w dobie Sejmu Wielkiego, w którym uczestniczyli jako posłowie. Stąd przypuszczenia, że w radzyńskim pałacu, posiadającym olbrzymie zbiory biblioteczne, nie tylko dyskutowano, ale także tworzono niektóre zapisy Konstytucji 3 maja.

 

On – żołnierz, polityk, gospodarz

 

 

Eustachy Potocki (1720-1768) herbu Pilawa pochodził z hetmańskiego rodu. Od 1740 roku zaangażowany był w życie polityczne. Posłował z województwa podolskiego i lubelskiego oraz z ziemi halickiej i inflanckiej. Karierę polityczną – wzorem przodków - łączył z wojskową: był pułkownikiem, następnie generał-majorem wojsk koronnych, generałem-lejtnantem kawalerii koronnej oraz rotmistrzem chorągwi pancernej, wreszcie w 1759 r. został mianowany generałem artylerii litewskiej. Sprawował też ważne urzędy: był deputatem bełskim do Trybunału Głównego Koronnego (1750), w 1754 został mianowany cześnikiem koronnym i marszałkiem Trybunału Głównego Koronnego w Lublinie. Za zasługi otrzymał Order Orła Białego. W latach 1762-1767 był starostą lwowskim.

Cieszył się wielkim autorytetem wśród szlachty, znajdował się nawet w gronie poważnych kandydatów do korony.

Eustachy Potocki działał również na niwie gospodarczej. Zakładał jurydyki – osady, które miały na celu kolonizację nieużytków w okolicach Warszawy. Jedną z nich, założoną w 1762 r., nazwał Marienstadt (Miasto Marii), aby uczcić swą żonę Mariannę.

Małżonkowie postanowili w Radzyniu stworzyć siedzibę rodową godną pozycji, jaką zajmowali w Rzeczpospolitej. Im radzyński pałac – europejska perła rokoka – zawdzięcza obecny kształt. Przebudowę zlecili najwybitniejszym specjalistom, min. królewskiemu architektowi Jakubowi Fontanie i rzeźbiarzowi Janowi Chryzostomowi Redlerowi.

 

Marianna - wyjątkowa kobieta, żona, matka

 

 

Marianna z Kątskich Potocka była wyjątkową kobietą – wspaniałą żoną i matką, ale także kobietą orientującą się w polityce, zainteresowaną reformami państwa – szczególnie tymi z dziedziny pedagogiki, współpracującą z mężem w zarządzaniu licznymi dobrami, wykształconą, utalentowaną literacko… W wieku zaledwie 23 lat, w 1745 roku została uhonorowana tytułem Damy Krzyża Gwiaździstego. Marianna Potocka pasjonowała się przede wszystkim książkami – była zagorzałą czytelniczką, głównie powieści i utworów scenicznych. Odziedziczyła pokaźne zbiory biblioteczne Szczuków i Kątskich, ale też zamawiała nowości wydawnicze ukazujące się w kraju i za granicą. W zestawie jej lektur była też publicystyka - wśród czytanych przez nią czasopism był „Monitor”, który propagował reformy Rzeczypospolitej. Utrzymywała kontakt z bp. Ignacym Krasickim – jego głównym autorem - oraz ks. Stanisławem Konarskim – prekursorem reform oświeceniowych.

Czytała głównie w języku francuskim. Lekturą wypełniała np. czas podróży, o czym świadczą zapiski czynione jej ręką na odwrocie przednich okładek książek – obok inicjałów, dat mamy np. nazwy miejscowości. Marianna nie tylko czytała książki. Obdarzona talentem literackim, przy tym świetnie znająca język francuski, jako pierwsza w Polsce tłumaczyła komedie Moliera (1749 roku „Les Fourberies de Scapin” - „Szelmostwa Skapena” i „Les Precieuses Ridicules” - „Pocieszne wykwintnisie”). Jej przekłady były wysoko cenione i … odgrywane na dworach magnackich. Także w Radzyniu, gdzie w ogrodowej oranżerii znalazło się miejsce na scenę teatralną.

 

 

Mała metropolia

 

 

Ich pałac w Radzyniu stał się ośrodkiem promieniującym na całą Rzeczpospolitą, ale także ważnym w skali Europy. Na dworze działał teatr i orkiestra. Aby uświadomić sobie fakt, jakim luksusem było posiadanie orkiestry, można przytoczyć prośbę Jana Kickiego – Marszałka Trybunału Koronnego o pożyczenie orkiestry radzyńskiej do Lublina, którą tłumaczy: „albowiem miasto Lubin tak jest ubogie, że mówić można, żadnej nie ma” ( cyt. za Joanna Kowalik „Marianna Potocka…” w „Radzyński Rocznik Humanistyczny” r. 2001. s 38). W pałacu zgromadzone zostały olbrzymie zbiory biblioteczne, wcześniej rozproszone po całym kraju, pochodzące z bibliotek Szczuków, Kątskich i Potockich. Wnętrza wypełniały wspaniałe meble, ściany zdobiły gobeliny, obrazy i supraporty. W czasach Eustachego i Marianny Potockich pałac przeżywał czasy świetności: tu skupiało się życie rodzinne, ale także kulturalne i towarzyskie. Zaangażowanie polityczne Eustachego i jego popularność wśród szlachty, a także pełnione funkcje i urzędy, wymuszały określony tryb życia. Wspaniała siedziba przyciągała gości, organizowano bale, koncerty, wieczornice, polowania. Przyjacielem małżonków i bywalcem pałacu był bp Ignacy Krasicki, który tu udzielił ślubu ich córce Cecylii Urszuli z księciem Hieronimem Januszem Sanguszką (4 lutego 1767).

Potoccy zatroszczyli się również o pobliski kościół pw. Świętej Trójcy. Im zawdzięczamy piękną dzwonnicę projektu Jakuba Fontany oraz parkan otaczający plac kościelny, nowe ołtarze boczne, murowany szpital (obecnie parterowy budynek zwany „starą plebanią” przy ul. Ostrowieckiej).

W trosce o wychowanie dzieci

 

 

Jakimi rodzicami byli Potoccy?

 

Na pewno troskliwymi i rozsądnymi, dbającymi o ich wszechstronny rozwój. Swoje dzieci wychowywali w duchu patriotyzmu i zaangażowania w sprawy państwa. Nie rozpieszczali nadto swych latorośli.

Pięciu synów było uczniami Collegium Nobilium - nowoczesnej szkoły synów magnackich i bogatej szlachty, założonej w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego (1740 r.). Celem szkoły było kształcenie młodego pokolenia Polaków w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju i wychowywanie uczniów na przyszłą elitę społeczeństwa. Trzeba podkreślić, że dwaj bracia Potoccy – Ignacy i Stanisław Kostka już jako działacze polityczni w sposób szczególny zajmowali się reformą systemu oświaty. Warto też dodać, że w okresie pobierania nauki Radzyń był ulubionym miejscem wakacyjnego odpoczynku młodych Potockich. W jednym z listów (9.06.1763) Fryderyk Kotowicz pisał, że „na wakacye przysposabiayo sie do Radzynia z wieko ochoto”. Listy badał Krzysztof Gombin z KUL i opisał je w artykule „Fryderyka Kotowicza relacje o pobycie synów Marianny i Eustachego Potockich w Warszawie w 1763 r. ” (http://www.ihs.uksw.edu.pl/.../ksiega_zbigniew_bania_43.pdf

W radzyńskiej rezydencji dzieci otoczone były dziełami sztuki i książkami. Miejsce to odegrało olbrzymią rolę w kształtowaniu się gustów artystycznych Stanisława Kostki Potockiego.

Okazją do zaprezentowania radzyńskiej rezydencji była uroczystość rodzinna – ślub córki Potockich Cecylii Urszuli ze starostą czerkaskim księciem Hieronimem Januszem Sanguszką – zjechała na nią elita kraju. Młodą parę połączył węzłem małżeńskim 2 lutego 1767 r. Ignacy Krasicki „Książę Poetów” epoki oświecenia, przyjaciel rodziny, wówczas nowo mianowany biskup warmiński. Ponieważ dzień przed weselem obchodził urodziny, oddano na jego cześć sto salw z armat.

 

 

Gdy ona odeszła, jemu serce pękło...?

 

 

Niestety, rok później w rodzinę uderzył podwójny cios. Marianna zmarła 20 lutego 1768 r. Tragiczna wiadomość zastała Eustachego w Radzyniu. „Jenerał serdecznie ją kochał i tak mocno pożałował tej straty, że zaraz upadł na łoże boleści pod ciężarem zmartwienia” (cyt. za: Joanna Kowalik, jw. s. 40). 22 lutego spisał testament, w którym rozporządził co następuje „.. Za duszę moią do Kościoła Syrnickiego Summę Piętnaście Tysięcy Złotych Polskich naznaczam, drugąż podobnąż Piętnaście Tysięcy Złp. do Kościoła Radzyńskiego za duszę zony moiey nayukochanszey postanawiam. Które to Summy aby były za doyściem lat Naystarszego Syna Kajetana Sposobem fundowanym zapisane, aby przy każdym Kościele Xsiądz był konsekrowany dla odprawienia Mszy codziennych za Duszę moią i żony moiey.” (Krzysztof Gombin: „Eustachy Potocki (1719-1768) i jego działalność na polu sztuki”. Cytat za Tadeusz Semeniuk „Kalendarium....” r. 2006, s. 50). Mimo choroby podążył do Warszawy. Zmarł 24 lutego.

Te wydarzenia zostały odnotowane przez prasę. „Wiadomości Warszawskie” z dn. 24 lutego pisały: „Jejmć Pani Marianna Potocka generałowa artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego, zapadłszy w Warszawie nagle na zdrowiu, dnia 20 lutego o godzinie siódmej wieczorem z uczynieniem należytego około duszy swojej rozporządzenia z tym rozstała się światem. Jej śmierć dzwony kościołów ogłaszają”

W sobotę 27 lutego w tym samym piśmie można było przeczytać: „Jmć Pan Eustachy Potocki generał artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego po kilkuletniej chorobie swojej i dostatecznym w podróż szczęśliwej wieczności opatrzeniu się dnia 24 lutego o godzinie czwartej z południa z tym się pożegnał w Warszawie światem”.

Pogrzeb odbył się 6 marca 1768 roku, o czym „Wiadomości Warszawskie” informowały 9 marca:

„Ciało ś.p. Jmci Eustachego Potockiego generała artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego 6 marca wieczorem prywatnie do kościoła Jchmciów Księży Jezuitów tutejszych Koronnych na około kirem czarnym obitego oraz cyframi i różnemi insygniami wojennymi przyozdobionego sprowadzono. Złożono oneż ciało w bogatej trumnie na wspaniałym i rzadko widzianym pod rozwieszonym nad nim baldachimem katafalku rozpostartym na prawdziwych armatach. Obok cztery okazałe kolumny z flint, szpad i innego rodzaju broni misternie złożone stały. Prócz tego moździerze, kule i inne wszelkiej amunicji gatunki były. Wspomniany katafalk asystująca artyleria w znacznej liczbie otaczała. Nazajutrz przy rzęsistym świetle zwykłe za duszę zmarłego w obecności rodziny jego oraz inne licznie zgromadzone Państwa zaczęły się odprawiać Suffragia [Uroczystości pogrzebowe”]. Książę JmćBiskup Warmiński Ignacy Krasicki naprzód Mszę świętą odprawił, podczas której Jmć Ks. Lachowski, kaznodzieja Jego Królewskiej Mości Stanisława Augusta, wyborne miał kazanie. Po tym kondukt „Pontificaliter” śpiewał. Podobnież przez dzień wczorajszy i dzisiejszy ku ratowaniu duszy tego w Bogu zeszłego Pana kontynuowały się Suffragia.”

W kościele oo. Jezuitów na ul. Senatorskiej znajduje się nagrobek Eustachego i Marianny Potockich, według projektu Jakuba Fontany.

Po Eustachostwie Radzyń dziedziczyli kolejno synowie: najstarszy Kajetan, potem Stanisław Kostka wreszcie Jan Eryk Nepomucen.