Przed rokiem - 6 października 2018 r. podczas swej wizyty w Radzyniu Podlaskim premier Mateusz Morawiecki, wskazując na kościół pw. Świętej Trójcy przypomniał, że w tej świątyni ślub wziął ówczesny „niekoronowany król Polski” - książę Adam Jerzy Czartoryski, późniejszy przywódca polityczny Wielkiej Emigracji.

Miało to miejsce 29 września 1817 roku. Małżonką była córka ówczesnej właścicielki pałacu Anny Sapieżyny - Anna Zofia Sapieżanka (18 lat). Książę Adamem Jerzym Czartoryskim (47 lat) miał już za sobą lata działalności politycznej, pełnił m.in. funkcję ministra spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego (1804-6). Dzięki niemu i jego przyjaźni z Anną Sapieżyną w roku 1805 – w drodze do Puław w pałacu radzyńskim zatrzymał się car Aleksander I. Tu spotkał się z grupą polskich magnatów, mających nadzieję na odbudowę państwa polskiego przez cara rosyjskiego. Był to tzw. „plan puławski”, którego autorem był książę Adam Jerzy Czartoryski. Wysunął on projekt utworzenia z ziem zaboru pruskiego i rosyjskiego Królestwa Polskiego, ściśle związanego z Rosją. Na skutek postawy Prus plan nie został zrealizowany. Car traktował projekt ogłoszenia się królem Polski jedynie jako formę nacisku na Prusy. Zawiedziony książę Adam utracił wiarę w szczerość Aleksandra.

Ale wróćmy do małżonków Czartoryskich.

To właśnie w Radzyniu - w kościele pw. Świętej Trójcy odbył się ślub Czartoryskich, a w pałacu - wesele. Mimo dużej różnicy wieku połączyła ich wielka miłość, której patronką, szczególnie w trudnych latach emigracji, była zapobiegliwa matka i teściowa – Anna Sapieżyna. Dobra radzyńskie wraz z pałacem Sapieżyna przepisała na rzecz córki i zięcia w 1823 roku i odtąd stanowiły ich własność, choć praktycznie to matka i teściowa - Anna Sapieżyna nimi zarządzała.

Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861) – wcześniej przyjaciel cara Aleksandra I, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego (1804-06), wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego (1815), w 1830 roku poparł Powstanie Listopadowe, pełnił nawet funkcję prezesa Rządu Narodowego Królestwa Polskiego w 1831 r. Po upadku zrywu narodowego musiał udać się na emigrację, wyjechał do Francji, w Paryżu założył polityczny obóz konserwatywno-liberalny Hotel Lambert. Prowadził szeroką działalność , której celem było przywrócenie niepodległości Polsce.

Matka namawiała Annę Zofię, by pozostała w Warszawie i pilnowała spraw majątkowych, ale ta nie zgodziła się i podążyła za mężem do Francji. Za zaangażowanie rodziny w Powstanie Listopadowe car Mikołaj I obłożył majątki Czartoryskich konfiskatami. Anna Sapieżyna pozostała w kraju, by je ratować przed przejęciem przez władze carskie. W ramach podjętych zabiegów majątkowych między innymi w 1834 roku sprzedała Radzyń rodzinie Szlubowskich.

Pieniądze przeznaczone zostały na utrzymanie Czartoryskich w Paryżu. Od lat 40. Anna Sapieżyna zamieszkała z nimi stolicy Francji, pomnażała ich majątek np. przez grę na giełdzie. Nazywana była ministrem finansów Hotelu Lambert. Jednak często odmawiała pomocy finansowej zięciowi na cele polityczne, gdy uważała je za nierealistyczne - ale wspierała akcje charytatywne córki. Była współzałożycielką Instytutu Panien Polskich w Hotelu Lambert (1844) i przytułku – Domu św. Kazimierza (1846), w którym ostatnie lata życia spędził i zmarł Cyprian Kamil Norwid. Gdy Anna Sapieżyna zmarła w 1859 r. w Paryżu w wieku 87 lat, wartość spadku po niej wyniosła ponad 3 mln franków. Zięć – dwa lata od niej starszy - przeżył ją o dwa lata, zmarł w 1861 roku w wieku 91 lat. Anna Zofia z Sapiehów Czartoryska (1799-1864) przeżyła męża o 3 lata.

Czartoryscy mieli dwóch synów – Władysława i Witolda oraz córkę Izabelę Elżbietę.

Władysław Czartoryski założył Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Jego synem był bł. August książę Czartoryski, salezjanin, wychowanek św. Józefa Kalinowskiego i św. Jana Bosko. Dekret o heroiczności cnót Augusta Czartoryskiego podpisał 1 grudnia 1978 r. św. Jan Paweł II - był to pierwszy dokument podpisany przez św. Jana Pawła II w Kongregacji ds. Świętych po jego wyborze na Stolicę Piotrową. Beatyfikacji Augusta Czartoryskiego dokonał św. Jan Paweł II w dniu 25 kwietnia 2004 r.

Ciekawe cytaty z wypowiedzi Księcia Adama Jerzego Czartoryskiego:

"W ciągu całego mego życia widziałem w naszym kraju tylko dwie partie.
Partię polską i antypolską, ludzi godnych i ludzi bez sumienia,
tych, którzy pragnęli ojczyzny wolnej i niepodległej,
i tych, którzy woleli upadlające obce panowanie."

"Cuda wolności! ona z niczego coś tworzy."

"Wolność! ty najpierwsza z własności człowieka,
Bez której inne nikną i szczęście ucieka…"

Źródło: Wikicytaty - https://pl.wikiquote.org/wiki/Adam_Jerzy_Czartoryski

Na zdjęciach poniżej:

Anna Zofia z Sapiehów Czartoryska

książę Adam Jerzy Czartoryski z synami