Nie bez powodu obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w naszym mieście są ważnym wydarzeniem i mają szczególną oprawę. Spójrzmy w kierunku Pałacu Potockich. Być może w pomieszczeniach naszej "perły" powstawały fragmenty będącej pierwszą w Europie, a drugą w świecie Ustawą Zasadniczą. W każdym razie urodzony w Radzyniu Ignacy Potocki oraz jego brat Stanisław Kostka okazali się wybitnymi postaciami epoki oświecenia, zaangażowani byli w reformy państwa, pracowali nad treścią Konstytucji 3 Maja.
Przeszukując źródła Wikipedii, w której jest wprost napisane: "Dzięki działalności m.in. Stanisława Kostki Potockiego i Ignacego Potockiego Polska jako pierwszy kraj w Europie otrzymała nowoczesną konstytucję". Warto dodać, że obaj ze szczególną troską zajmowali się edukacją. Jak się to stało?
Przede wszystkim przypomnijmy, że w epoce oświecenia, której w Polsce owocem była Konstytucja, właścicielami Radzynia byli Eustachy i Marianna Potoccy. Oboje pochodzili z rodzin, które zasłynęły patriotyzmem, ich przodkowie odznaczyli się w walkach w obronie Ojczyny. Ona - wnuczka Stanisława Antoniego Szczuki uczestnika odsieczy wiedeńskiej, sekretarza Jana III Sobieskiego, on prawnuk Stanisława "Rewery" Potockiego, który ocalił życie królowi Janowi Kazimierzowi w bitwie z Kozakami pod Zborowem, co miało miejsce 15 sierpnia 1649 roku. (Spójrzmy na ryzalit główny pałacu od strony dziedzińca, po prawej stronie znajdziemy tam rzeźbę związanego Kozaka, po rzeźbie Turka pozostała tylko noga z łańcuchem). Oboje należeli do ówczesnej elity - kulturalnej i politycznej kraju, Eustachy był nawet jednym z poważniejszych kandydatów na króla. Swoje dzieci wychowywali w duchu patriotyzmu i zaangażowania w sprawy państwa. Pięciu ich synów było uczniami Collegium Nobilium - nowoczesnej szkoły synów magnackich i bogatej szlachty założonej w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego (1740 r.), wspieranej przez Potockich. Celem szkoły było kształcenie młodego pokolenia Polaków w poczuciu obywatelskiej odpowiedzialności za losy kraju i wychowywanie uczniów na przyszłą elitę społeczeństwa.
Nauka w Collegium Nobilium trwała 8 lat, był więc czas nie tylko na kształcenie, ale i wychowywanie. Warto dodać, że Radzyń był ulubionym miejscem wakacyjnego odpoczynku młodych Potockich, w tym Stanisława Kostki i Ignacego, współtwórców Konstytucji 3 Maja.
W czasie, gdy formułowano poszczególne artykuły konstytucji, Marianna i Eustachy już nie żyli (zmarli oboje w lutym 1768 r.). Podczas trwających latami działów majątku, Pałac trzykrotnie zmieniał właścicieli (najpierw był nim najstarszy z braci Potockich - Kajetan, potem najwybitniejszy - Kostka Potocki, następnie - także w dobie Sejmu Wielkiego - Jan).
W tym czasie Ignacy oraz Stanisław Kostka byli czołowymi postaciami w życiu publicznym kraju i należeli do grona najbardziej czynnych działaczy Stronnictwa Patriotycznego w dobie Sejmu Wielkiego, zaangażowanych w prace nad Ustawą Zasadniczą i reformy kraju, szczególnie dotyczące oświaty.
Urodzony w Radzyniu Ignacy Potocki na Sejmie Rozbiorowym (1773-75) został członkiem Komisji Edukacji Narodowej. Był nim przez 21 lat (1773-1794). Na zlecenie KEN w roku 1774 opracował projekt reform szkolnictwa średniego, którego wynikiem był Przepis na szkoły wojewódzkie, był też inicjatorem i przewodniczącym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (1775-1788). Posłował na Sejm Wielki.
Stanisław Kostka od 1782 był posłem i członkiem Rady Nieustajacej, autorem Zasad do poprawy rządu oraz Projektu do reformy rządu. W dobie Sejmu Wielkiego zasłynął jako znamienity mówca, badacze doliczyli się około 300 wystąpień sejmowych.
Obaj bracia Potoccy brali udział w wydarzeniach, które doprowadziły do uchwalenia Ustawy Zasadniczej, Stanisław Kostka był jednym z założycieli, członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Obaj bracia są autorami "O ustanowieniu i upadku Konstytucji Trzeciego Maja".
Warto dodać, że podobnie jak brat wielką wagę przykładał do kształcenia i wychowania młodzieży, zaangażował się w działalność oświatową, przyczynił się do rozbudowy szkolnictwa, szczególnie elementarnego, ale także do powstania Uniwersytetu Warszawskiego. W lutym 1807 r. został Prezesem Izby Edukacyjnej w Komisji Rządzącej, od 1810 r. był dyrektorem Edukacji Narodowej. W Królestwie Kongresowym przyjął kierownictwo Wydziału Oświecenia Narodowego Rządu Tymczasowego (później Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego).
Radzyń miał dogodne położenie między Warszawą a Lublinem (Ignacy Potocki był wówczas właścicielem Kurowa - obecnie powiat puławski), był reprezentacyjną siedzibą rodu i często gościł wybitne osobistości z kręgu rodziny i znajomych Potockich. Jest w dużej mierze prawdopodobne, że osoby tak zaangażowane w życie publiczne jak Ignacy i Stanisław Kostka w okresie ożywionych dyskusji i działań zmierzających do zreformowania kraju, dyskutowały o tym w komnatach pałacu, który był miejscem spotkań rodzinnych i towarzyskich.
